Khoa học Hy Lạp trong thời kỳ Alexander

Sự cằn cỗi của triết học duy tâm được phơi bày bởi thực tế là nó không có khả năng phát triển xa hơn. Triết học Plato kết thúc cùng với cái chết của Plato. Viện Hàn lâm của ông được tiếp quản bởi một loạt những kẻ hạng hai, họ không đóng góp gì mới cho sự phát triển của tư duy. Nhưng trường học Lyceum của Aristotle thì không phải như vậy. Việc ông nhấn mạnh vào nghiên cứu đã thúc đẩy các học trò của ông tham gia vào những nghiên cứu thực tế có kết quả. Những nghiên cứu đồ sộ thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau mà Sư phụ truyền lại đã đặt cơ sở cho sự phát triển của nhiều khoa học. Bảo tàng vĩ đại ở Alexandria là một nhánh của Lyceum, nơi sản sinh những luận thuyết quan trọng về thực vật học, vật lý học, giải phẫu học, sinh lý học, toán học, thiên văn học, địa lý học, cơ học, âm nhạc và ngữ pháp.

Người nối nghiệp đầu tiên của Aristotle, Theophrastus, đã tiến hành đột phá trong sinh học, là người đầu tiên rút ra sự phân biệt vững chắc giữa thực vật và động vật để thiết lập khoa học về thực vật. Theophrastus cũng bắt đầu đặt vấn đề về tính hiệu lực của mục đích luận, và đề xuất phải đặt một giới hạn lên việc áp dụng nó trong sinh học:

“Chúng ta phải tìm cách đặt một giới hạn lên việc quy cho những nguyên nhân tối hậu”, ông viết. “Đây là điều kiện tiên quyết cho mọi truy vấn khoa học về vũ trụ, tức là, về những điều kiện tồn tại của sự vật thực tại và về những mối liên hệ giữa chúng với nhau.”⁶

Ông trở lại với những giải thích duy vật của các triết gia tiền-Socrates, nhằm vượt qua những mâu thuẫn mà chính Aristotle đã tìm ra trong mối liên hệ giữa vật chất và vận động.

Strato, người đứng đầu Lyceum giai đoạn 287 đến 267 TCN, có thể được xem là cha đẻ của thực nghiệm khoa học. Theo Polybius, ông giành được tên hiệu là “Nhà vật lý,” vào thời đó dùng để chỉ những ai quan tâm đến nghiên cứu giới tự nhiên. Bằng giọng điệu không tán thành, Cicero nói rằng ông “từ bỏ luân lý, phần cần thiết nhất cho triết học, và chú tâm vào nghiên cứu giới tự nhiên” (sđd, tr. 182). Vào năm 1893, Hermann Diels đã phân tích một đoạn văn được cho là của người Anh hùng của thành Alexandria, Pneumatics, được viết vào nửa sau thế kỷ I sau công lịch, rõ ràng đặt nền móng cho phương pháp thực nghiệm được Strato phát triển.

Các nhà khoa học thời Alexander đạt được những thành tựu vĩ đại ở mọi lĩnh vực tri thức. Chẳng hạn, trong cơ học họ đưa ra giải thích toán học cho một loạt các hoạt động: đòn bẩy, cái cân, ròng rọc, bánh xe của người thợ gốm, vật hình nêm, mái chèo, bài toán quán tính, v.v.. Theo Farrington, trong lĩnh vực thực vật học, tác phẩm của Theostratus vẫn là vô song cho đến thời hiện đại. Strato giờ đây được coi là tác giả của tài liệu Các bài toán Cơ học, ban đầu được cho là của Aristotle, chứa đựng những mầm mống của nguyên lý quan trọng trong cơ học, nguyên lý về vận tốc ảo (nguyên lý về sự dịch chuyển ảo). Erastothenses tính toán chu vi trái đất, sử dụng các phương pháp khoa học, và có vẻ đạt được kết quả có sai số nằm trong 0.4% so với kết quả đúng. Anh hùng của thành Alexandria thậm chí còn phát minh ra động cơ hơi nước, mặc dù không thể đưa nó vào khai thác được. Câu hỏi bao giờ cũng nảy sinh trong đầu chúng ta là tại sao những khám phá phi thường ấy đã không dẫn đến một cuộc cách mạng công nghiệp và công nghệ 2000 năm trước. Câu trả lời cho vấn đề này nằm ở bản chất của chính nền kinh tế nô lệ.

Nói chung, với ngoại lệ nhất định như khai thác mỏ, những cỗ máy chiến tranh và công trình công cộng, kẻ cai trị ở Hy Lạp và La Mã không quan tâm tới việc áp dụng các khám phá khoa học vào những mục đích thực tiễn. Trong giai đoạn mà nô lệ trở thành phương thức sản xuất thống trị, sự chia cắt giữa khoa học và công nghệ gần như là hoàn toàn. Những nghiên cứu triết học và khoa học được coi là những trò tiêu khiển trí truệ cho người giàu. Các nhà triết học và các nhà toán học coi khinh những người thực hành. Euclid, nhà hình học vĩ đại, khi bị một học sinh khinh suất hỏi rằng anh ta có thể thu lợi gì từ nghiên cứu hình học, liền sai một nô lệ đưa cho anh ta vài đồng xu, “bởi vì anh ta phải thu lợi từ những gì mình học.” Thực tế, người ta không tìm thấy ứng thực tế nào cho các lý thuyết của Euclid cho đến thế kỷ 17, khi Galieo khám phá ra đạn đạo đi theo đường parabol và Kepler phát hiện ra các hành tinh chuyển động theo đường ellipse.

Với sự dồi dào của lao động nô lệ rẻ mạt, không có động lực nào để chuyển sang công nghệ tiết kiệm- lao động. Thị trường cho những sản phẩm tinh xảo bị giới hạn vào phục vụ tầng lớp nhỏ bé của những người giàu. Vấn đề sản xuất hàng loạt do đó không xuất hiện. Ngay ở cả nông nghiệp, lĩnh vực mà ở giai đoạn sau của lịch sử La Mã đã dựa trên hình thức điền trang quy mô lớn (latifundia), không có động lực đưa máy móc vào sử dụng. Đầu tiên là, vì sự dồi dào của nguồn cung nô lệ, và thứ đến là, vì nô lệ, không giống như các lao động tự do, không thể dựa vào họ để trông coi những cỗ máy tinh xảo và đắt đỏ. Trong ghi chú sâu sắc ở quyển I của bộ Tư Bản, Marx giải thích lý do không thể đưa công nghệ tân tiến dựa trên cơ sở của chế độ nô lệ.

“Đó là một trong những tình hình làm cho nền sản xuất dựa trên chế độ nô lệ trở nên đắt đỏ theo cách nói rất đúng của người thời cổ, thì trong chế độ này, người lao động không khác gì với gia súc và với công cụ lao động vô tri vô giác như là một instrumentum vocale [công cụ biết nói] khác với một instrumentum semi-vocale [công cụ nửa biết nói] và với một instrumentum mutum [công cụ câm]. Nhưng bản thân người lao động muốn tỏ cho súc vật và công cụ lao động thấy rằng họ không giống chúng, rằng họ là một con người. Họ nhận thức được cái giá trị của sự khác nhau đó khi họ đối xử với chúng một cách tàn bạo và hủy hoại chúng con amore [một cách thích thú]. Cho nên nguyên tắc kinh tế của phương thức sản xuất đó là: chỉ dùng những công cụ lao động thô thiển và cục mịch nhất, vì nặng nề cục mịch như thế thì khó bị hủy hoại hơn. Vì vậy, cho đến khi nổ ra cuộc nội chiến, ở những bang có chiếm hữu nô lệ trên vịnh Mexico, người ta còn thấy rất thịnh hành những chiếc cày kiểu Trung Quốc cũ, những chiếc cày này chỉ dũi đất như kiểu con lợn hoặc chon chuột dũi, chứ không rẽ thành luống và lật ngửa đất lên. Xem J. E. Cairnes, ‘The Slave Power’, London, 1862 tr. 46 và tiếp theo. Trong cuốn ‘Seaboard Slave States’ của ông Olmsted kể lại như sau: ‘Ở đây, người ta đã đưa cho tôi xem những công cụ mà không một người nào có đầu óc lành mạnh lại để cho người công nhân của mình dùng; tôi cho rằng tính chất nặng nề và thô kệch quá mức của những công cụ đó làm cho lao động khó khăn thêm ít nhất là đến 10% so với những công cụ thường dùng ở nước ta. Nhưng người ta khẳng định với tôi rằng vì thái độ cẩu thả và thô bạo mà những người nô lệ đối xử với chúng, nên giao cho họ những công cụ nhẹ hơn và ít thô kệch hơn sẽ là một việc không tiết kiệm, và những công cụ mà chúng ta thường giao cho công nhân của chúng ta – vào giao như thế rất có lợi cho chúng ta – sẽ không tồn tại được lấy một ngày trên những cánh đồng lúa mì ở Virginia mặc dù đất ở đây nhẹ hơn và ít đá hơn ở nước ta. cũng giống như khi tôi hỏi tại sao trong các trại người ta lại dùng la thay ngựa một cách phổ biến như thế, thì lý do đầu tiên và có tính thuyết phục nhất là ngựa không thể chịu nổi được những sự đối xử của người da đen; ngựa bao giờ cũng chóng bị kiệt sức hay bị què do sự đối xử đó, còn la thì có thể chịu được những trận đòn và thỉnh thoảng bỏ ăn một vài bữa cũng không bị hại gì lắm, chúng không bị cảm lạnh và không bị ốm khi người ta bỏ qua không chăm sóc chúng hay bắt chúng làm việc quá sức. Vả lại tôi cũng chẳng cần đi xa hơn cái cửa sổ của căn phòng trong đó tôi đang viết để hầu như bao giờ cũng được chứng kiến những sự ngược đãi súc vật mà nếu thấy được thì hầu như không một phéc-mi-ê nào ở miền bắc lại không đuổi ngay người công nhân của mình đi’ [tr. 46-47]”⁷

Sự trỗi dậy của giai cấp nô lệ làm suy yếu tầng lớp nông dân tự do, họ bị nghiền nát bởi nghĩa vụ quân sự, nợ nần, và cạnh tranh từ giai cấp nô lệ. Nghịch lý thay, năng suất của lao động-nô lệ thấp hơn năng suất của nông dân quy mô nhỏ hơn mà họ thay thế. Nhưng với nguồn cung nô lệ khổng lồ từ các cuộc chinh phạt ở nước ngoài, trình độ năng suất thấp của mỗi nô lệ được bù đắp bởi sự rẻ mạt ở sức lao động của một lượng khổng lồ các nô lệ buộc phải lao động cưỡng bức. Việc thay thế ruộng đất nhà nông quy mô nhỏ bằng điền trang quy mô lớn, làm việc bằng những đội quân nô lệ, đã đem lại thặng dư khổng lồ, bao lâu nguồn cung nô lệ tiếp diễn. Khi nô lệ là phương thức sản xuất thống trị, khái niệm lao động bị mất đi phẩm chất, bị đồng nhất trong tư tưởng con người với mọi thứ hèn hạ và thoái hóa. Không ngạc nhiên Aristotle không thể tiêu hóa được học thuyết của Anaxagoras cho rằng trí tuệ của con người là phụ thuộc vào đôi bàn tay!

Đây không phải nơi để phân tích chi tiết những mâu thuẫn của phương thức sản xuất nô lệ, phương thức cuối cùng đã dẫn đến cái chết của nó. Đủ để lưu ý rằng, mặc nỗ lực phổ biến nhằm so sánh hệ thống nô lệ với chủ nghĩa tư bản hiện đại, ở nhiều phương diện nó hoàn toàn đối lập. Chẳng hạn, giai cấp vô sản, ngày nay, cùng với tự nhiên, sản xuất ra mọi của cải cho xã hội, thì trong giai đoạn đế quốc La Mã họ là một giai cấp ăn bám, sống trên lưng của những người nô lệ. Mặt khác, trong lúc tư bản hiện đại phụ thuộc vào việc liên tục tìm mọi cách để tái đầu tư, những tiềm năng đầu tư mở ra cho tư bản La Mã đã bị giới hạn bởi bản chất của chính nền sản xuất nô lệ.

Chìa khóa cho sự mở rộng của lực lượng sản xuất dưới chế độ tư bản hiện đại là sự sản xuất ra phương thức sản xuất, sự sản xuất ra máy móc mới, cái dẫn tới sự gia tăng không ngừng về tư bản. Tuy nhiên, ở thời Cổ đại, những điều kiện cho sự phát triển và ứng dụng của máy móc là không có. Điều kiện đầu tiên trong số đó là sự tồn tại của một giai cấp rộng lớn của những lao động tự do, họ buộc phải bán sức lao động của mình cho những người chủ công nghiệp. Không có động lực để phát minh ra máy móc mà có thể đưa vào sử dụng thực tiễn. Một giai cấp tương đối nhỏ của những người thợ thủ công tập trung vào sản xuất ra những mặt hàng xa xỉ làm hài lòng người giàu, những người không như các nhà tư bản hiện đại, không có lối thoát hữu ích nào cho thặng dư của họ, đã dành hết vào những tiêu dùng phô trương ở quy mô khổng lồ.

Toàn bộ hệ thống bắt đầu tan vỡ khi nguồn cung lao động nô lệ rẻ mạt trở nên khan hiếm, khi đế chế đã đạt tới giới hạn của nó. Thiếu vắng một bước ngoặt cách mạng, toàn bộ xã hội lâm vào vào giai đoạn suy thoái và mục nát kéo dài. Những cuộc xâm lược của man tộc không gây ra sự sụp đổ mà là sự thể hiện của thực tế là hệ thống nô lệ bản thân nó đã kiệt sức. Cảm giác bao trùm trước sự mục nát đã tác động đến thế giới quan của mọi giai cấp. Cảm giác của sự mệt mỏi, của sự suy đồi đạo đức của sự căm ghét trước một thế giới không còn là chính nó, tìm thấy sự thể hiện của nó ở những triết học phổ biến của thời đại – những từ ngữ cho hai trong số các triết học đó, chủ nghĩa yếm thế và chủ nghĩa hoài nghi, đã đi vào từ vựng của thời đại chúng ta, mặc dầu với những ý nhĩa ban đầu hoàn toàn khác biệt.

Người phái khuyển nho (cynics) là những người đi theo Diogenes học trò của Antisthenes, một học trò của Socrates, người đã thú nhận sự khinh miệt công khai với mọi đạo đức và phong tục đang tồn tại. Học trò nổi tiếng hơn của ông cũng tên là Diogense, đến từ Sinope, đưa ý tưởng này đến cực đoan khi mong muốn sống “như một con chó” bởi vậy có từ “cynic” (tiếng Hy Lạp có nghĩa là chó). Người ta nói rằng ông ta sống trong một cái thùng. Tư tưởng, giống như “bỏ giữa chừng” (“drop-outs”) của thời hiện đại, nhằm giảm sự lệ thuộc của con người vào vật chất tới mức tối thiểu. Theo truyền thuyết, khi Alexander Đại đế muốn thực hiện bất kỳ nguyện vọng của ông, ông ta trả lời, “xin hãy dịch sang bên, ngài đang chắn ánh sáng của tôi.” Toàn bộ tư tưởng, đối lập với chủ nghĩa yếm thế hiện đại, là coi kinh sự vật trần tục.

Tư tưởng này quay lưng lại với thế giới để tìm kiếm sự cứu rỗi tinh thần bên trong chính mình đã phản chiếu cuộc khủng hoảng xã hội và văn hóa sâu sắc gây ra bởi sự suy thoái ở các thành bang Hy Lạp. Ngay cả Pythagoras và Plato, dẫu triết học duy tâm của họ, đã không thực sự hoàn toàn chối bỏ thế giới. Cả hai cố gắng ảnh hưởng tới nó bằng cách cố gắng thuyết phục kẻ cai trị đưa những quan điểm triết học của họ vào thực hành. Cả hai kêu gọi logic và lý trí. Những gì chúng ta thấy ở đây có gì đó khác biệt. Một sự chối bỏ hoàn toàn thế giới này, và một sự phủ nhận hoàn toàn khả năng hiểu biết về bất cứ điều gì.

Trong lúc Lyceum sản sinh ra những kết quả khoa học quan trọng, viện Hàn lâm ngày càng rơi vào ảnh hưởng của chủ nghĩa hoài nghi. Triết học hoài nghi, đại diện bởi Pyhroo, Sextus Empiricus và những người khác, nghi ngờ khả năng của tri thức khách quan về thực tại. “Chúng ta không bao giờ biết gì hết, thậm chí không biết rằng chúng ta không biết gì hết.” Đó là giáo lý trung tâm của họ. Ở chừng mực nhất định đó là kết quả hợp logic của phương pháp diễn dịch, được các nhà duy tâm theo đuổi như là phương pháp duy nhất để đi đến chân lý, không phải bằng tham khảo thế giới thực tại của quan quan sát và thực nghiệm, mà bằng cách rút ra các ý tưởng từ những ý tưởng khác, từ những tiên đề và từ những “nguyên lý đầu tiên,” giống như những tiền đề Euclid trong hình học, chúng được xem là hiển nhiên và không cần chứng minh.

Người hoài nghi như Timon phủ nhận khả năng tìm ra những nguyên lý ấy. Mọi sự vật đều phải được chứng minh bằng sự vật khác, rồi đến lượt lại bằng sự vật khác, rồi cứ như vậy cho đến vô tận. Do vậy, người ta không thể biết gì hết.

Những tư tưởng như vậy không từ trên trời rơi xuống. Chúng là sự phản tư gián tiếp và hỗn loạn trong bộ óc con người về thực tại của xã hội hiện tồn. Chủ nghĩa hoài nghi ở mọi vỏ bọc của nó, bao gồm cả những vỏ bọc thời hiện đại, là thể hiện của một thời kỳ mà ở đó hình thái cụ thể của xã hội đã bước vào suy thoái không thể đảo ngược, khi những lý tưởng cũ đang tan vỡ, nhưng lý tưởng mới vẫn chưa khẳng định được chính mình. Một tâm trạng chung của sự bất định và bất ổn lan tràn khắp xã hội, bắt đầu ở tầng lớp tri thức, tầng lớp cảm nhận nó đã mất phương hướng. Thể hiện phổ biến nhất của những tâm trạng ấy chính xác là chủ nghĩa hoài nghi, sự khẳng định vào tính tương đối của mọi tri thức nhân loại, vào sự hoài nghi, vào thuyết bất khả tri. Vào thế kỷ 18, giai đoạn của sự vươn lên cách mạng của giai cấp tư sản, chủ nghĩa hoài nghi nơi Montaigne và những người khác đóng một vai trò tiến bộ trong việc phê phán các giáo điều tôn giáo của những nhà thần luận. Tuy nhiên, chủ nghĩa hoài nghi nơi Hume và Kant, mưu toan đặt một giới hạn lên những tiềm năng của tri thức nhân loại, đã mở cửa cho sự quay trở về với niềm tin tôn giáo. Không phải tình cờ, chính biến thể sau này đã được tiếp quản bởi triết học tư sản, trong vỏ bọc của chủ nghĩa thực chứng logic.

Đặc trưng chung của mọi triết học trong thời kỳ suy thoái của xã hội nô lệ là tư tưởng rút lui khỏi thế giới. Đây là triết học của sự tuyệt vọng. Thế giới được xem là bình nước mắt, cần phải thoát khỏi nó, tìm kiếm sự cứu rỗi cá nhân bằng nhiều cách khác nhau. Trong giai đoạn suy tàn của đế chế La Mã, triết học của chủ nghĩa Epicures và chủ nghĩa Khắc kỷ, thống trị từ thế kỷ I thể hiện cùng một xu thế, mặc dầu, như thường diễn ra, thường xuyên có sự khác biệt giữa lý thuyết và thực hành. Chẳng hạn, Seneca, một triết gia đạo đức nghiêm khắc của chủ nghĩa khắc kỷ, người giảng dạy luân lý cho hoàng đế Nero, kiếm được một gia tài từ việc cho vay nặng lãi, việc này kích động cuộc nổi loạn ở Bodicea chống lại người La Mã ở Anh. Nhà tiên tri của bần cùng này để lại phía sau một trong những gia tài khổng lồ của thời đại – 300 triệu đồng xettec.

Trong nghiên cứu về Cổ đại, Nguồn gốc cơ đốc giáo, Karl Kautsky mô tả bầu không khí tinh thần và tri thức ở đó những tư tưởng ấy đã đâm rễ:

"Epicurus gọi triết học là một hoạt động đem lại một cuộc đời hạnh phúc nhờ những phương thức của những khái niệm và thử thách. Ông ta tin điều đó có thể đạt được bằng cách đấu tranh vì khoái lạc, nhưng chỉ đấu tranh vì hạnh phúc lâu bền có lý trí, không vì sự xua tan cảm xúc nhất thời, cái dẫn đến sự hao tổn về sức khỏe và của cải, và do đó dẫn đến nỗi đau.

"Đây là triết học rất phù hợp với giai cấp bóc lột những kẻ không tìm thấy cách sử dụng nào khác cho của cải của chúng ngoài tiêu dùng nó. Cái họ cần là một sự điều tiết có lý trí cho một cuộc đời hưởng lạc. Nhưng học thuyết này không đem lại sự an ủi nào cho những người đã chịu đựng về mặt thân thể, tinh thần hoặc sụp đổ về tài chính, và số lượng những người này tiếp tục gia tăng; hoặc những người nghèo khổ, hoặc những người no xôi chán chè, những người bị nổi loạn bởi sự khoái lạc. Và nó không đem lại an ủi cho những người vẫn còn quan tâm đến những hình thức cộng đồng truyền thóng và vẫn theo đuổi những mục tiêu vượt lên nhân cách của riêng họ, những người yêu nước đau đớn nhìn sự suy thoái của nhà nước và xã hội nhưng không thể nào ngăn chặn được nó. Đối với tất cả những nhóm người ấy khoái lạc của thế giới này dường như đã ôi thiu và vô nghĩa. Họ quay sang học thuyết Khắc kỷ, cái đề cao giá trị không ở sự khoái lạc mà ở đức hạnh với tư cách là phẩm chất cao quý nhất, là hạnh phúc duy nhất, và coi của cải, sức khỏe, sự giàu có, v.v.. là những điều cũng chỉ bình thường như những điều xấu xa.

“Nó kết thúc bằng cách dẫn dắt nhiều người hoàn toàn quay lưng lại với thế giới, coi kinh cuộc đời, thậm chí mong chờ cái chết. Tự tử trở nên phổ biến ở Đế quốc La Mã; nó thực tế trở thành hợp thời.”⁸

Ở đây chúng ta đứng ở ranh giới giữa triết học và tôn giáo. Một xã hội đã làm kiệt quệ chính nó về mặt kinh tế, tinh thần và trí tuệ tìm thấy thể hiện của nó ở tâm trạng chung bi quan và tuyệt vọng. Logic và lý trí không đem lại câu trả lời, khi trật tự hiện tại bản thân nó bị lấp đầy bởi sự phi lý. Những tình cảnh như vậy không có lợi cho sự phát triển của tư tưởng khoa học và của những khái quát hóa triết học táo bạo. Nhiều khả năng hơn chúng sản sinh ra khuynh hướng nhìn vào bên trong, phản chiếu sự phân vụn xã hội, chủ nghĩa thần bí và phi lý tính. Từ thế giới ấy chúng ta không thể mong đợi được gì, và thậm chí không thể nhận thức được gì. Tốt hơn hết là quay lưng lại với nó, và chuẩn bị cho chúng ta một cuộc đời tốt đẹp hơn sẽ đến. Thay chỗ cho triết học, chúng ta có tôn giáo, thay chỗ cho lý tính, chúng ta có chủ nghĩa thần bí.

Chúng ta chứng kiến hiện tượng này ở giai đoạn suy thoái của các thành quốc Hy Lạp khi mà, theo những lời của Giáo sư Gibert Murray, “Chiêm tinh học tấn công đầu óc người Hy Lạp như một bệnh dịch tấn công những người dân ở đảo Thái Bình Dương.” (Trích dẫn bởi Russell, tr, 237). Hiện tượng tương tự được nhân lên cả ngàn lần trong thời kỳ suy thoái kéo dài của đế chế La Mã. Bệnh dịch của những tôn giáo và giáo phái ở phương Đông làm khổ sở xã hội La Mã ở thời gian này được ghi lại chi tiết – không chỉ Kitô giáo và Do thái giáo, mà có cả Mithras giáo, Isis giáo và Osiris giáo, và cả ngàn giáo phái ngoại lai khác sinh sôi nảy nở gây bất lợi cho tôn giáo chính thống.

Nhiều giáo phái ấy có cùng những nghi lễ và nghi thức. Lễ ban thánh thể của Mithras có bữa ăn thiêng liêng, ở đó bánh mì dâng lễ và cốc rượu vang được dùng cho người có niềm tin vào hy vọng về cuộc đời trong tương lai. Thực tế, nhiều yếu tố của Kitô giáo được lấy từ các tôn giáo khác, và hầu hết các học thuyết của nó đến từ các triết gia ngoại giáo. Plotinus (205-270) đã đóng một vai trò đặc biệt, một người theo chủ nghĩa thần bí Hy Lạp và sáng lập trường phái tân-Plato. Ở đây chúng ta có sự điêu tàn cuối cùng của chủ nghĩa tuy tâm cổ điển. Thế giới được cho là bao gồm cái Một, tức là cái không thể biết được và không thể diễn đạt được. Chúng ta chỉ có thể biết bằng những phương pháp thần bí, tiệc thánh xuất thần, thôi miên, và tương tự. Nó, đến lượt, đạt được bằng cách hành xác, và giải phóng cái tôi tốt đẹp hơn trong chúng ta khỏi sự trói buộc của vật chất. Plotinus xuất phát từ tư tưởng về Thiên Chúa Ba ngôi. Vật chất không có tính thực tại độc lập, mà chỉ là sự sáng tạo của linh hồn. Vấn đề chỉ là, tại sao linh hồn phải bận lòng tạo ra những thứ ấy. Nhưng người ta không nên thắc mắc về vấn đề đó ở đây, mà chỉ chấp nhận nó như là một “bí ẩn.” Tất cả không sót tí nào đều được tiếp nhận bởi những người biện hộ cho Kitô giáo, họ tạo ra thần học, đứa con lai của tôn giáo phương Đông với chủ nghĩa duy tâm Hy Lạp trong giai đoạn suy tàn của nó. Nó trở thành thực đơn chính của văn hóa Châu Âu suốt 2000 năm, cùng những hậu quả tiêu cực cho khoa học.

Cuộc đấu tranh chống Tôn giáo

Thiếu vắng một thay thế cách mạng, một sự đoạn tuyệt với xã hội nô lệ, đã gây ra sự sụp đổi kinh hoàng về văn hóa, mà ảnh hưởng của nó đã kéo dài hàng thế kỷ. Trong giai đoạn được biết đến là Thời kỳ Tăm tối, các thành tựu khoa học và nghệ thuật của thời Cổ đại phần lớn đã mất đi. Ngọn lửa của sự học tập được giữ cháy sáng ở Byzantium, Ireland, và trên hết, ở phần thuộc Tây Ban Nha do người Ả Rập chiếm đóng. Phần còn lại của Châu Âu vẫn chìm trong sự dã man suốt một thời gian dài.

Dần dà, một hình thức xã hội mới nảy sinh từ đống đổ vỡ của cái cũ, hệ thống phong kiến, dựa trên sự bóc lột nông dân những người không còn là nô lệ, mà gắn liền với ruộng đất, dưới sự thống trị của những lãnh chúa tinh thần và tạm thời. Cấu trúc kim tự pháp của xã hội phản chiếu sự thống trị này, với hệ thống cứng nhắc của những bổn phận và nghĩa vụ đối với “những kẻ đương nhiên ưu việt hơn.” Thế nhưng, nghĩa vụ căn bản mà tất cả những thứ khác phụ thuộc vào là bổn phận của nông nô phải cung cấp nghĩa vụ lao động miễn phí cho chúa và chủ của anh ta. Điều này phân biệt hình thức xã hội này với chế độ chiếm hữu nô lệ đi trước nó, và với chủ nghĩa tư bản theo sau nó. Tất cả đều được thần thánh hóa bởi Giáo hội, nắm quyền lực vô song, và được tổ chức theo những hệ thứ bậc tương tự.

Đặc trưng tĩnh tại, không thay đổi của hình thức sản xuất phong kiến, và cấu trúc xã hội cứng nhắc dựa trên hình thức ấy, đã tìm thấy sự thể hiện về ý thức hệ trong những giáo điều bất di bất dịch của Giáo hội, đòi hòi sự phục tùng mù quáng, dựa trên diễn giải chính thức về những văn bản thiêng liêng. Các học thuyết thời kỳ đầu của những người Kitô giáo, với những ngụ ý cách mạng và cộng sản mạnh mẽ đã bị hành hạ là dị giáo, rồi bị nghiền nát, một khi Kitô giáo được chấp nhận làm tôn giáo của nhà nước. Thay chỗ cho lý trí, các Đức Cha cầu nguyện niềm tin mù quáng, đúc kết ở câu nói nổi tiếng của Tertullian “Credo, quia absurdum est” – (Tôi tin bởi vì nó phi lý). Khoa học bị nghi ngờ, bị coi là một di sản của ngoại giáo. Một trong số các nhà toán học Hy Lạp cuối cùng, Hypatia, đã bị ném đá cho đến chết bởi một đám đông do một thầy tu dẫn đầu.

Di sản của triết học Hy Lạp cổ đại đã mất, và chỉ được hồi sinh phần nào ở Tây Âu vào thế kỷ 12. Tình thế như vậy không có lợi cho sự phát triển của tư duy và khoa học. “Tình trạng sản xuất phong kiến đã làm giảm nhu cầu đối với khoa học hữu dụng xuống mức tối thiểu,” J. D. Bernal viết. “Nó không được gia tăng trở lại cho đến khi thương mại và hàng hải tạo ra những nhu cầu mới ở Trung cổ hậu kỳ. Nỗ lực tri thức phải đi theo những hướng khác và phần lớn ở việc phục vụ đặc tính hoàn toàn mới của nền văn minh – đó là những niềm tin của tôn giáo có tổ chức.”⁹

Theo Forbes và Dijksterhuis:

“Nói chung có thể tuyên bố rằng suốt những thế kỷ đầu tiên trong sự tồn tại của mình Kitô giáo không có lợi cho những theo đuổi khoa học. Khoa học bị nghi ngờ bởi nguồn gốc ngoại giáo của nó; hơn nữa, tư tưởng phổ biến là người ta không khuyến khích những người Kitô giáo khi họ xâm nhập sâu vào những bí mật của tự nhiên hơn những gì có thể làm được bằng kinh thánh và hơn những gì cần phải hiểu về những bí mật ấy.”¹⁰

Khi những di tích của văn hóa cổ đại cuối cùng đến được Tây Âu, thì đó là những bản dịch từ tiếng Ả Rập. Nguồn năng lượng mạnh mẽ mà người Ả Rập đã thể hiện khi họ chinh phục Bắc Phi và Tây Ban Nha tới ngay sát dãy Pyrenees phù hợp với trí tuệ và thái độ mềm dẻo của họ đối với văn hóa của những người bị chinh phục, tương phản rõ ràng với sự dã man ngu dốt mà những người Kitô giáo thể hiện sau khi họ chinh phục lại vùng Al-Andalus. Hàng thế kỷ, các trường đại học Hồi giáo ở Tây Ban Nha, đặc biệt là ở Cordoba, là các trung tâm học tập thực sự duy nhất ở Châu Âu, nơi nếu chúng ta loại trừ Ireland vì sự xa cách của nó, vẫn nằm ngoài dòng chảy chính. Người Ả Rập đã đạt được những thành tựu vĩ đại trong mọi lĩnh vực – toán học, thiên văn học, địa lý học, dược học, quang học và hóa học, cũng như những thành tựu công nghệ quan trọng khác, thể hiện ở hệ thống thủy lợi vĩ đại mà đã bị người Kitô giáo phá hoại một cách bừa bãi. Song phải mất hàng trăm năm để tri thức này thấm dần vào Tây Âu.

Vì sự độc quyền về văn hóa của Giáo hội, tất cả đời sống tri thức phải được dẫn chảy qua nó. Tại các trường đại học nơi mọi thứ đều được dạy bằng tiếng Latin, chương trình học bị thống trị bởi ngữ pháp, logic học, tu từ học, số học, thiên văn học và âm nhạc. Đỉnh cao là triết học và thần học, hai cái có liên hệ mật thiết. Hàng thế kỷ, triết học được xem là “con hầu của thần học.” Khoa học bị quy giảm về mức tối thiểu: “Số học là sự liệt kê; hình học là ba cuốn sách đầu tiên của Euclid; thiên văn học hiếm khi vượt qua lịch biểu và làm thế nào để tính toán ra ngày Phục sinh; và vật lý học rất xa lạ và có tính chất Plato.”¹¹. Người ta không thấy sự quan tâm nào tới nghiên cứu khoa học và thực nghiệm.

Triết học bị quy giảm thành một hình thức nghèo nàn của chủ nghĩa duy tâm Platon, sau này bị thay thế bằng việc đọc Aristotle một cách hoàn toàn cứng nhắc và phiến diện. Trong thời kỳ đầu, St. Augustine (354-430) dựa vào chủ nghĩa tân Plato để tấn công những đối thủ ngoại giáo của Kitô giáo. Mãi về sau, các tác phẩm của St. Thomas Aquinas (1225-74) thể hiện một sự xuyên tạc đối với triết học Aristotle nhằm đáp ứng nhu cầu của Giáo hội trong bối cảnh của xã hội phong kiến, hạ thấp các yếu tố duy vật và nhấn mạnh mặt yếu kém của Aristotle, “cái đẩy đầu tiên bất động” và vân vân. Cho đến nay, một biến thể của triết học của Thomas (chủ nghĩa tân Thomas) vẫn duy trì lập trường cơ bản của Giáo hội Kitô La mã.

Tuy nhiên, ngay cả trên mảnh đất rõ ràng cằn cỗi ấy, những hạt giống cho sự phát triển xa hơn bắt đầu nảy mầm. Các nhà kinh viện trung cổ, hay Schoolmen, tranh luận không ngớt những vấn đề thần học để mang lại cho thế giới quan tôn giáo của họ một cơ sở lý thuyết nhất định, rốt cuộc sản sinh ra một số nhà triết học những người bắt đầu rút ra những kết luận có tính duy vật. Không phải ngẫu nhiên, nổi bật nhất trong số đó là những người đến từ nước Anh, nơi cội rễ của chủ nghĩa kinh nghiệm theo truyền thống đã đâm sâu.

Vào cuối thời kỳ Trung cổ, sự vươn lên của thành thị và thương mại đã chứng kiến sự xuất hiện của một thành phần mới mẻ và đầy sinh lực vào phương trình xã hội. Tầng lớp thương nhân giàu có đang lên bắt đầu biểu dương sức mạnh, đòi hỏi quyền lợi. Sự mở rộng của thương mại, sự xuất hiện của những tuyến đường thương mại mới, sự vươn lên của nền kinh tế tiền tệ, sự sáng tạo ra những nhu cầu mới và những phương thức thỏa mãn những nhu cầu ấy, sự phát triển của nghệ thuật và mỹ nghệ, sự vươn lên của nền văn học dân tộc mới, tất cả đón chào sự khai sinh ra một lực lượng cách mạng trong xã hội, giai cấp tư sản, lợi ích của nó nằm ở chỗ phải đập tan những rào cản phong kiến nhân tạo đã ngăn cản sự phát triển của giai cấp ấy, và đồng thời, ở một mức độ ngày một gia tăng, đã ngăn cản sự phát triển và khai thác những đổi mới kỹ thuật.

Chẳng hạn, sự phát triển của hàng hải ở đại dương xa đất liền đòi hỏi sản xuất ra những hải đồ tốt hơn, dựa trên những quan sát thiên văn chính xác, và cũng đòi hỏi những thiết bị hàng hải tân tiến hơn. Sự xuất hiện của giấy và in ấn đem lại một ảnh hưởng cách mạng tới khả năng tiếp cận với những tư tưởng mà trước đây chỉ giới hạn trong một thiểu số những tu sĩ. Sự sản sinh ra văn học lần đầu tiên được viết bằng tiếng bản địa đã đem lại cùng một ảnh hưởng, với sự xuất hiện của những nhà văn dân tộc xuất sắc, Boccaccio, Dante, Rabelais, Chaucer và cuối cùng là Luther. Sự xuất hiện của thuốc súng không những cách mạng hóa chiến tranh, và làm suy yếu sức mạnh của quý tộc, mà còn đem lại xung lực mới cho việc nghiên cứu vật lý học và hóa học.

Đầu tiên là ở Italy, tiếp đến là ở Hà Lan, Anh, Bohemia, Đức, rồi đến Pháp, giai cấp mới bắt đầu thách thức trật tự cũ, trật tự mà sau một nghìn năm, đã vắt kiệt chính mình và bước vào giai đoạn suy thoái. Những cuộc chiến tranh và nội chiến liên miên của giai đoạn này là bằng chứng cho sự bế tắc của chế độ phong kiến. Cái Chết Đen, càn quét dân số Châu Âu ở thế kỷ 14, đã đẩy nhanh sự tan rã của những quan hệ phong kiến trên lục địa. “Jacqueries”, những cuộc nổi dậy của nông dân Pháp và những cuộc Khởi nghĩa của Nông dân Anh là lời cảnh báo về sự tan rã của trật tự phong kiến đang đến gần. Đối với nhiều người, dường như ngày tận thế đang lửng lơ trên đầu. Trong thực tế, cảm giác ngày tận thế đang đến gần làm xuất hiện những hiện tượng như những giáo phái tự hành xác, những nhóm cuồng tín tôn giáo, họ đi lang thang khắp đất nước, quất roi và gây tổn thương trên chính mình, họ mong chờ Ngày Cuồng nộ đang ập đến. Đây đơn thuần là sự phản chiếu đầy hỗn loạn trong sự tưởng tượng của dân chúng về sự tan vỡ đang de dọa trật tự xã hội hiện hành.

Sự phá vỡ của một hệ thống xã hội được báo trước bởi một cuộc khủng hoảng trong đạo đức và ý thức hệ chính thống, chúng ngày càng xung đột với những quan hệ xã hội đã thay đổi. Một tinh thần phê phán xuất hiện ở tầng lớp tri thức bao giờ cũng là phong vũ biểu cho những căng thẳng đang ngày một gia tăng bên dưới những đáy tầng của xã hội. Một ý thức hệ và đạo đức không còn phản ánh thực tại là thứ đã sống dai hơn cuộc đời của chính nó và nó đã được định đoạt số phận là phải bị lật đổ.

Thời kỳ Trung Cổ thường được tô vẽ là thời đại của sự tận tâm tôn giáo và của sự mộ đạo. Nhưng mô tả đó tất nhiên không áp dụng cho giai đoạn đang xem xét. Giáo hội, một thể chế giàu có và quyền năng đặt sức nặng lên lưng của xã hội, đã bị bất tín rộng rãi. Huizinga viết “Trong tất cả những mâu thuẫn mà đời sống tôn giáo ở thời kỳ này phơi bày, có lẽ mâu thuẫn không thể giải quyết được nhất là sự kinh miệt công khai của giới tăng lữ, một sự khinh miệt được xem như một dòng chảy ngầm xuyên suốt thời Trung Cổ, song hành với sự tôn kính mà người ta thể hiện dành cho sự bất khả xâm phạm của giáo chức… Do vậy chính quý tộc, dân thành thị và tá điền một thời gian đã nuôi dưỡng sự căm hờn của họ bằng những lời chế giễu hằn học trước thầy tu hoang dâm và linh mục tham lam. Căm hờn là từ thích hợp cho bối cảnh này, vì căm hờn là âm ỉ, nhưng bao trùm và dai dẳng. Người ta không bao giờ mệt mỏi khi nghe kể về những thói xấu của giới tăng lữ bị công kích. Một người thuyết pháp công kích nhà nước giáo hội chắc chắn sẽ được mọi người hoan nghênh. Bernardino ở Siena nói, ngay khi người thuyết pháp mở đầu chủ đề này, thính giả của ông quên hết tất cả; không có cách nào hiệu quả hơn để hồi sinh sự chú ý khi giáo đoàn ngủ gật, hoặc đang khổ sở bởi nóng bức hoặc giá rét. Mọi người ngay lập tức trở nên tập trung và vui mừng.”¹²

Những dòng chảy ngầm của sự bất đồng được cảm nhận ngay cả bên trong chính Giáo hội, phản chiếu những sức ép của xã hội. Những phong trào dị dáo như người Albirgenses đã bị dập tắt trong bể máu. Nhưng những xu thế phản đối mới đã xuất hiện, đôi lúc được ngụy trang trong bộ cánh của chủ nghĩa thần bí. Nhà sử học Ý ở thế kỷ 19 liên hệ:

“Tinh thần cải cách tương tự được những người Albigenese thổi sinh khí đã lan rộng khắp Châu Âu: nhiều người Kitô giáo, căm ghét sự thối nát và đồi bại của tăng lữ, hoặc những người có tư tưởng nổi loạn chống lại sự bạo hành mà nhà thờ đã thử thách lý trí của họ, đã chuyên tâm vào cuộc đời tu hành, từ bỏ mọi khát vọng và lạc thú của thế gian và tìm kiếm một con đường cứu rỗi mới ở sự liên minh giữa niềm tin và lý trí. Họ gọi mình là những cathari hay người đã được thanh khiết; những paterini, hay người chịu nhẫn nhục.”¹³

Dòng thánh Dominic và dòng thánh Francis được thành lập vào đầu thế kỷ 12 nhằm chống lại dị giáo, thuyết giáo quyền và các tư tưởng triết học mới. Sismondi nói về Giáo hoàng Innocent III như sau: “Ông thành lập hai dòng thánh Francis và Dominic; những chiến sĩ mới của giáo hội, họ có nhiệm vụ ngăn chặn mọi hoạt động tinh thần, chiến đấu với tri thức đang lớn mạnh, và trừ tiệt dị giáo. Ông ta giao phó cho các thầy tu dòng Dominic và Francis những quyền năng đáng sợ của tòa án dị giáo do ông thành lập: ông ta giao họ nhiệm vụ phải phát hiện và đuổi bắt để tiêu diệt những người chủ trương cải cách mới xuất hiện, những người, dưới cái tên paterini, đã sinh sôi nhanh chóng ở Italy.”¹⁴

Đàn áp bằng bạo lực sự chống đối ở mọi hình thức là đặc trưng bất biến trong cư xử của giới chức giáo hội từ cấp cao nhất, như lịch sử của các giáo hoàng đã cho thấy. Giáo hoàng Urban VI, khi không nhận được sự ủng hộ của các hồng y, đã giải quyết bằng thủ đoạn tố cáo họ mưu phản chống ông ta. Ông ta đã đem tra tấn nhiều hồng y trước sự có mặt của mình, trong khi đó ông bình thản đọc kinh rô-ze. Những người khác bị ông ta ra lệnh tống vào bao rồi ném xuống biển. Thầy tu chủ trương cải cách Girolama Savanarola, một người Ý trước Luther, bị tra tấn cho tới khi ông thú nhận mọi tội ác quy kết cho ông, rồi bị thiêu sống cùng hai thầy tu khác. Các ví dụ có thể tùy ý nhân lên gấp bội.

Sự phát triển của khoa học bị kìm hãm hàng trăm năm vì tư duy bị cảnh sát tinh thần của Giáo hội bóp nghẹt. Những năng lượng tri thức không phải không đáng kể của các nhà kinh viện đã bị uổng phí vào những cuộc tranh luận liên miên và rối rắm về những chủ đề như giới tính của các thiên thần. Không ai được phép vượt quá giới hạn do tín điều của Giáo hội đặt ra, và ai tìm cách làm vậy sẽ tự đưa mình vào sự trả thù tàn nhẫn.

Bởi vậy cần phải có can đảm khi nhà triết học kinh viện Anh Roger Bacon (khoảng 1214-92) đã đi xa như vậy để thách thức giáo điều của Chủ nghĩa kinh viện và sự tôn kính trước thẩm quyền. Đi ngược lại tinh thần của thời đại, và báo trước phương pháp khoa học, ông chủ trương nghiên cứu thực nghiệm về tự nhiên. Với thực tế là khoa học vẫn chưa tách mình ra khỏi thuật giả kim và chiêm tinh học, không ngạc nhiên khi những yếu tố ấy xuất hiện trong các tác phẩm của Bacon. Cũng không ngạc nhiên khi ông nhận được phần thưởng cho sự táo gan của mình là bị đuổi không cho giảng dạy ở Oxford và bị giam hãm tại một tu viện vì những quan điểm dị giáo của ông. Ở tình huống này, ông ta đã may mắn.

Xu hướng triết học được biết đến là chủ nghĩa duy danh [nominalism], xuất hiện ở thời điểm này, đã tuyên bố rằng các khái niệm phổ quát chỉ là tên gọi của những sự vật cá biệt. Nó phản ánh một bước tiến về hướng của chủ nghĩa duy vật, như Engels giải thích:

"Chủ nghĩa duy vật là đứa con của nước Anh. Nhà triết học kinh viện Duns Scotus từng tự hỏi: ’không biết vật chất có thể suy nghĩ được không?’

“Để thực hiện phép màu đó, ông phải nhờ đến tính vạn năng của thượng đế, nghĩa là ông buộc bản thân thần học phải tuyên truyền chủ nghĩa duy vật. Vả lại, ông còn là một nhà duy danh chủ nghĩa. Chủ nghĩa duy danh là một trong những nhân tố chủ yếu của các nhà duy vật Anh và nói chung là, biểu hiện đầu tiên của chủ nghĩa duy vật.” (Marx-Engels (1995), Phần 7.3d)

Xu thế duy danh được phát triển bởi một người Anh khác (mặc dầu, nói cho chính xác, Duns Scotus, như tên ông ám chỉ, sinh ra hoặc ở Scotland hoặc ở Bắc Ireland) William xứ Occam (mất năm 1349), là nhà Kinh viện quan trọng nhất. Occam cho rằng sự tồn tại của Thượng đế và những giáo điều tôn giáo khác là không thể phủ nhận được bằng lý trí, vì chúng chỉ dựa trên niềm tin. Đây là học thuyết nguy hiểm, bởi vì nó ngụ ý tách triết học ra khỏi tôn giáo, cho phép nó phát triển độc lập, giải phóng nó khỏi bàn tay chết chóc của Giáo hội. Occam bị rút phép thông công vào năm 1328, nhưng đã trốn thoát khỏi lãnh địa của Giáo hoàng ở Avignon, và chạy sang dưới sự che chở của Louis, Vua nước Pháp, người cũng bị rút phép thông công. Louis lúc đó đã kêu gọi một Ủy ban chung, và Giáo hoàng phát hiện mình bị tố cáo là dị giáo. Người ta nói rằng Occam gặp Hoàng đế và nói với ông ta rằng: “Ngài bảo vệ tôi bằng thanh gươm, và tôi sẽ bảo vệ ngài bằng ngòi bút.” Về bản chất, đây không phải là cuộc tranh luận trừu tượng về triết học mà là sự phản chiếu của cuộc đấu tranh sống còn giữa Giáo hội và Hoàng đế,và giữa Pháp, Anh và Đức.

Dù chứa đựng mầm mống của tư tưởng duy vật đúng đắn, triết học của thuyết duy danh là sai lầm khi cho rằng các khái niệm chung (“cái phổ biến”) chỉ là tên gọi. Thực tế, chúng phản chiếu những phẩm chất thực sự của sự vật đang tồn tại khách quan, những sự vật mà ngoài những đặc trưng cụ thể của chúng, cũng bao gồm bên trong bản thân chúng những yếu tố của cái chung, cái xác định chúng thuộc về một giống hay loài cụ thể. Sự phủ nhận cái phổ biến và nhấn mạnh vào cái đặc thù là đặc trưng riêng biệt của hình thức tư duy thực nghiệm cái đã hình thành nên tính cách của truyền thống triết học Anglo-Saxon kể từ đó. Với tư cách là phản ứng chống lại những học thuyết duy tâm cằn cỗi của Giáo hội trung cổ, nó đại diện cho một bước tiến quan trọng, một bước tiến về phía thực nghiệm khoa học:

“Không ngạc nhiên rằng các nhà tư tưởng nuôi dưỡng các quan niệm duy danh hoặc các quan niệm liên quan đã gây ảnh hưởng tới nghiên cứu khoa học. Chủ nghĩa duy danh dẫn đến sự chú ý tới trải nghiệm của những sự vật cụ thể do cảm giác đem lại, trái lại học thuyết đối lập là chủ nghĩa duy thực [realism] Platon (cách gọi tên dễ gây nhầm lẫn, bởi vì nó cho rằng thực tại nằm ở ý niệm cho nên nó đáng ra phải được gọi là chủ nghĩa duy tâm) bao giờ cũng hàm ý sự lôi cuốn vào tư biện tiên nghiệm.”¹⁵

Chủ nghĩa duy danh là mầm mống của chủ nghĩa duy vật, nhưng là một chủ nghĩa duy vật phiến diện và hời hợt mà sau này đã dẫn đến bế tắc nơi Berkeley, Hume và những nhà triết học ngữ nghĩa hiện đại. Tuy nhiên, hồi đó nó đại diện cho một bước tiến vĩ đại. Occam là người cuối cùng trong số những nhà kinh viện vĩ đại, những tiếp cận của ông đã khích lệ một thế hệ các nhà tư tưởng mới, như Nicholas xứ Oresme, học trò của ông, người đã nghiên cứu thuyết hành tinh. Ông báo trước Copernicus khi nghiên cứu thuyết địa tâm, cái đặt trái đất vào trung tâm của vũ trụ, và so sánh nó với thuyết nhật tâm, cái cho rằng mặt trời ở trung tâm, và kết luận rằng thuyết nào cũng giúp giải thích mọi sự kiện đã biết, và rằng, do đó, không thể chọn cái nào giữa chúng. Trong thực tế, kết luận rõ ràng rất cẩn trọng ấy là một bước đi thật táo bạo, bởi vì nó đã đặt một dấu chấm hỏi về lập trường chính thống của Giáo hội, và bằng cách ấy nó đã thách thức toàn bộ thế giới quan của Giáo hội.

Vũ trụ học của Giáo hội trung cổ tạo thành một bộ phận quan trọng trong thế giới quan chung của nó. Đây không phải là vấn đề thứ yếu. Bức tranh về vũ trụ được cho là hình ảnh phản chiếu của thế giới, với cùng đặc tính tĩnh tại, bất biến, với một trật tự tôn ti cứng nhắc. Nó không được xuất phát từ quan sát mà được lấy từ vũ trụ học của Aristotle và Alexandrines, rồi được chấp nhận một cách giáo điều. Bernal nhận xét:

“Trật tự xã hội được sản sinh từ trật tự của chính vũ trụ; cũng phải có giáo hoàng, giám mục, tổng giám mục, hoàng đế, vua, rồi quý tộc, không khác gì phẩm trật thiên thần với chín cấp bậc: luyến thần, minh thần, ngai thần; quản thần, dũng thần, quyền thần; lãnh thần, tổng lãnh thiên thần, thiên thần¹⁶ (tất cả đều là kết quả của sự tưởng tượng của Dionysius). Mỗi cấp bậc trong số đó có một chức năng xác định để vận hành vũ trụ, và họ được gắn theo cấp bậc vào những thiên cầu hành tinh để giữ chúng theo một chuyển động thích hợp. Bậc thấp nhất chỉ là những thiên thần thuộc về thiên cầu chứa mặt trăng một cách tự nhiên có liên quan đến trật tự của con người ngay bên dưới họ. Nói chung có một trật tự vũ trụ, giống như trật tự xã hội, một trật tự bên trong cơ thể con người, tất cả thể hiện những tình trạng mà Tự nhiên có xu thế quay trở lại khi nó đã bị xáo trộn. Tất cả đều có chỗ cho mình và tất cả đều biết chỗ của mình.”¹⁷

Vũ trụ quan này không thể bị thách thức mà không đặt nghi ngờ về toàn bộ thế giới quan của Giáo hội và hình thức xã hội mà nó bảo vệ. Sự xung đột chung quanh những tư tưởng của Copernicus và Galileo không phải là những tranh luận trí tuệ trừu tượng, mà là cuộc chiến sống còn giữa hai cách nhìn đối nghịch về thế giới, cái xét cho đến cùng đã phản chiếu một cuộc đấu tranh tuyệt vọng giữa hai trật tự xã hội không đội trời chung. Tương lai của thế giới xoay quanh hậu quả của cuộc đấu tranh này.